اگر به فرهنگ‌های لغات از جمله عمید، نفیسی، معین، دهخدا و غیره نگاهی انداخته باشید با واژه‌های (تریاک، تریاق یا دریاق، افیون) مواجه می‌شوید که به معنای معجونی بوده که اثر پادزهری داشته و یا شیره‌ای که از کپسول نارس خشخاش بیرون می‌آید، علیرغم اینکه این واژه‌ها، واژه‌های متعلق به فرهنگ‌های بیگانه بود و به طرق گوناگون وارد فرهنگ ما شدند ولی معانی و مفهوم این کلمات مدنظر فرهنگ اصیل ما در دوران گذشته و حال قرار گرفته است.
تاریخچه و سابقه مواد مخدر در ایران به اواخر قرن سوم هجری قمری بر می‌گردد. محمدبن زکریای رازی (313-251) هـ. ق از تریاک در معالجه بیماران خود استفاده می‌کرده است. بنابراین قدر مسلم این است که تریاک حدود 12 قرن قبل در ایران مصرف می‌شده است ولی هدف از مصرف آن تسکین دردها و آلام بوده است نه جنبه تخدیر کننده آن، چنانکه لشکریان پادشاهان صفوی اغلب در جنگها تریاک همراه داشته‌اند که برای تسکین دردها از آن استفاده می‌کردند و در همین عصر اعتیاد به تریاک در جامعه ما رواج می‌یابد.[1]
شیخ الرئیس ابوعلی سینا نیز در کتاب قانون، مفصلاً به جنبه‌های درمانی افیون پرداخته و کراراً از پوسته خشخاش کوبیده در معالجه صحبت کرده است و در برخی از تب‌ها درمان آن را تنها با تجویز تریاک امکان پذیر دانسته است.[2] بنابراین در ایران عمده شیوع استفاده از مواد مخدر علی الخصوص تریاک، جنبه درمانی آن بوده است. تریاک دارویی بوده است که از بیماری سرفه مزمن، درد سینه، قولنج، نفخ معده، دل پیچه، عنن، تنگی نفس، زخم معده و انواع قروح و جروح و غیره مورد استعمال واقع می‌شده است. [3]
در ایران کشت تریاک در دوره صفویه (907 هـ. ق تا 1148 هـ. ق ) برای مصرف داخلی در اطراف شهر یزد انجام می‌شد و کشت آن برای صدور در قرن 18 میلادی آغاز گردید.[4] تریاک خواری در دوره شاهان صفویه در ایران گسترش زیادی داشته است، چنانکه بعضی پادشاهان استعمال مواد افیونی در زمان ایشان آزاد بوده و منعی نداشته است. مثلاً در زمان شاه اسماعیل دوم که خود او هم معتاد بوده است. هر چند در زمان بعضی دیگر از این پادشاهان مثل شاه عباس با مواد مخدر مبارزه شدید می‌شد.
عصر صفوی را می‌توان عصر آغاز مصرف مواد مخدر به صورت گسترده دانست. رواج تریاک در این دوره به حدی بود که شربت تریاک (یا شربت کوکنار) در عطاریها به فروش می‌رسید. اوج مصرف مواد مخدر بعد از صفویه به قاجاریه می‌رسد و در واقع شکل سیاسی مواد مخدر از این زمان آغاز می‌شود.[5] تریاک کشی در زمان ناصر الدین شاه قاجار در ایران رایج گردید بدین نحو که انگلیس پس از به زانو در آوردن هند بر آن شد که میان لندن و هند خط ارتباط تلگراف برقرار کند و برای این هدف می‌بایست از ایران بهره می‌گرفت، لذا موضوع را به ناصر الدین شاه گوشزد کرد و آن را عملی ساخت. از این رو سیم بانان و کارگران هندی این خط ارتباطی از بزرگترین عوامل گسترش و آموزش تریاک کشی در ایران گردیدند و خراسان دروازه تریاک کشی شد. به طوری که از سال 1230 هـ. ق قاچاقچیان این ماده مخدر در لباس دراویش هندی در خراسان و کرمان پراکنده شدند و به تریاک کشی پرداختند.
این سوداگران انگلیسی بودند که از یک سو با ترویج کشت و تولید و فروش تریاک در ایران (به طور غیر مستقیم) بر درآمدهای امپراطوری بریتانیای کبیر افزوده و از دیگر سو تریاک کشی را در سطح گسترده‌ای وسعت دادند. به طوریکه در تاریخ ایران آمده است انگلیسی‌ها برای رواج بیش از حد تریاک کشی(دود کشی) تریاک را مثقال 3 ریال می‌فروختند و سوخته آن را مثقالی 9 ریال از مردم می‌خریدند، بدین ترتیب مردم را ترغیب و تشویق به استعمال بیش از پیش تریاک می‌نمودند.
کشت و تولید تریاک به حدی گسترش پیدا کرده بود که کشاورزان دست از زراعت گندم کشیدند و قسمت زیادی از اراضی گندم خیز را به کشت خشخاش اختصاص دادند به طوری که تریاک به صورت یکی از مهمترین اجناس صادراتی ایران درآمد. از طرفی علاوه بر کشت خشخاش خود کشاورزان و کارگران نیز هنگام گرفتن شیره خشخاش از آن می‌خوردند و بدان خو می‌گرفتند. قانون‌های تحدید تریاک (1329 قمری) و انحصار تریاک و مجازات مرتکبین قاچاق مواد افیونی و تولید و توزیع غیر قانونی (1307) هر چند ظاهراً در جهت کاهش مصرف این ماده و مبارزه با آن وضع گردیده بود ولی عملاً مردم را به تریاک کشی تشویق می‌کردند.
در این دوره دستگاه حکومتی تریاک را فقط به عنوان یک منبع درآمد برای دولت در نظر می‌گرفت، سوخته تریاک را می‌خرید و برای هر مثقال سوخته حق الزحمه نیز می‌داد. در سال 1320 این انحصار و کنترل محدود همه از بین می‌رود و در سالهای جنگ جهانی دوم و بعد از آن قاچاق مواد افیونی و اعتیاد آن رواج بیشتری پیدا می‌کند.
در سال 1334 قانون منع کشت خشخاش و جلوگیری از مصرف غیر طبیعی تریاک از تصویب مجلس گذشت و وزارت بهداری را مسئول معتادین قرار داد. در سال 1348 دولت قانون منع کشت خشخاش را لغو کرد و به جای آن قانون کشت محدود خشخاش و سهیمه کوپن را رواج داد. خلاصه، دود کشی دوران قاجاریه در زمان پهلوی هم ادامه می‌یابد تا حدی که درست قبل از انقلاب اسلامی حدود 250 هزار نفر بالای شصت سال با جواز رسمی از وزارت بهداری هر ماه جیره خویش را از دولت می‌گرفتند.
پس از پیروزی انقلاب در خرداد 1359 قانونی گذاشت که طبق آن سهیمه تریاک معتادان مجاز، لغو و دوره‌ای به مدت شش ماه به عنوان ترک اعتیاد مقرر شد . در پایان شهریور 1359 بازگیری معتادان سهمیه بگیر که به عده درمان‌های عامل توزیع و کنترل سهیمه تریاک بود به اتمام رسید و بازگیری سایر معتادان نیز در آذر ماه سال 1359 پس از اتمام مهلت قانونی شش ماهه، درمان به پایان رسید و از آن پس نیز رسیدگی به مسئله معتادان بر عهده دادسرای مواد مخدر گذاشته شد.
دانلود پایان نامه »
احتمالاً تعداد دقیق مصرف کنندگان مواد مخدر در حدود 5 میلیون نفر است. پژوهش‌های مربوطه بیان کننده این واقعیت تلخ می‌باشد که سالانه 812 تن تریاک و 2916 تن هروئین و هرفین در کل ایران مصرف می‌گردد. این در حالی است که روند استفاده از مواد مخدر در ایران همواره روبه رشد است و در سالهای اخیر، این افزایش مصرف از رشد جمعیت پیشی گرفته است. بر اساس تحقیقات به عمل آمده، سالانه 5 درصد به جمع معتادان جامعه ایران افزوده می‌شود.[6]
در سال 1391،تعداد 3056 نفر بر اثر مصرف مواد مخدر جان خود را از دست دادند که نسبت به سال 1390، 14.9درصد کاهش داشته است. همچنین استان های تهران، اصفهان و فارس بیشترین آمار مرگ ناشی از مصرف مواد مخدر و استان های کهگیلویه و بویر احمد، بوشهر و آذربایجان غربی کمترین مرگ و میر را داشته اند.
- حسن اسعدی، همان، ص 17
- محمدرضا قنبری، مطالعات مردم شناسانه در گرایش به مصرف مواد مخدر، جنبه‌های مختلف سیاست جنایی در قبال مواد مخدر، ج 1، 1379، ص 187.
- جعفر شهری، طهران قدیم، ج 5، تهران، انتشارات معین، ج دوم، 1376، ص 268.
- حسن استعدی، پژوهشنامه‌ای درباره بحران جهانی مواد مخدر، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ج 1 ، 1382، ص 161.
- علی اصغر، قربان حسینی، همان، ص 147
- هدایت اله ستوده، آسیب شناسی اجتماعی، تهران ، آوای نور، 1384، ص 38